ژیان و مردنی ویلیام شێکسپیر

ویلیام شێکسپیر کوڕی جۆن شێکسپیر بوو، درووستکەرێکی زۆر سەرکەوتوو بوو لە بواری درووستکردنی دەستکێشدا، و ئەندامی شارەوانیش بوو، رەگەز و بنەڕەتی ئەگەڕێتەوە بۆ سنێترفێڵد، دایکیشی ماری شێکسپیر، کچی دەوڵەمەندێک بوو کۆمەڵێکی زۆر زەوی ھەبوو. شێکسپیر لە سترادفورد ئابۆن ئافۆن و وا دانراوە کە لە ٢٦ ی نیسانی ١٥٦٤ لەدایکبووە، بەرواری لەدایکبوونی راستەقینە و دڵنیایی شێکسپیر تائێستا نەناسراوە، و سێیەم منداڵ بووە لەنێو ھەشت منداڵدا. لەگەڵ نەبوونی ھیچ تۆمارنامەیەکی زیندوو بۆ ئەو ماوەیە، بەڵام زۆربەی پەڕتووکەکانی ژیاننامە کۆکن لەسەر ئەوەی کە شێکسپیر لە قوتابخانەی پادشای نوێ لە سترادفۆرد فێری خوێندن بووە، ئەویش قوتابخانەیەکی ئازاد بووە، لەساڵی ١٥٥٣ بەکرێگیراوە کە دووریەکەی چارەکە میلێک دەبوو لە ماڵەکەیەوە، خوێندنگەکانی رێزمانی زمان جیاواز بوو لەڕووی ئاستەوە لەسەردەمی ئێڵیزابێسدا، بەڵام مەنھەجەکە دەنووسرایەوە بەپێی یاسا لەسەرانسەری ئینگلتەرادا، بەوشێوەیەش خوێندنگە فێربوون و خوێندنێکی ڕاست و بەھێزی دابین دەکرد لە رێزمانی زمانی لاتینی و کلاسیکێتی. لەتەمەنی ١٨ ساڵیدا، لەگەڵ ئان ھاساوای چوونە ژیانی ھاوسەرێتییەوە کە لەوکاتەدا ئان ٢٦ ساڵ بوو، دادگای کەنیسە لەوکاتەدا مۆڵەتی ھاوسەرگیریی لە ٢٧ ی تشرینی دووەمی ١٥٨٢ ـدا دەرچووان. پاش ئەوەی بە چەند رۆژێک دوو ھاوسێ/دراوسێی ئان بەڵگەنامەیان دا کە ھیچ رێگریی و تەگەرەیەک نییە لەبەردەم ھاوسەرگیرییەکەیان. پێدەچێت ھەردوو ھاوسەر لەو کاتەدا بەپەلە ھاوسەرگیرییەکەیان رێکخستبێت، چوونکە راوێژکار و ڕسستەر رێگەی دا بەخوێندنەوەی ھاوسەرگیرییەکە بۆ تەنھا جارێک لەبری سێ جار خوێندنەوەی بنەڕەت. رەنگە سکپڕیی ئان لەوکاتەدا ھۆکار بووبێت بۆ ئەو پەلە پەلە، پاش شەش مانگ لە ھاوسەرێتی منداڵێکییان بوو کە سوزانا بوو، کەدانراوە بە لەدایکبووی ٢٦ ی مایس ی ١٥٨٣. بەدوای ئەودا دووانەیەکییان بوو کە کوڕێک بەناوی ھامنێت و کچێک بەناوی جودێس بوو ئەمەش لە پاش دوو ساڵ. ھەروەھا ئەوانیش بە لەدایکبووی ٢ ی شوباتی ١٥٨٥ دانراون، بەڵام ھامنت کۆچی دوایی کرد بەھۆی چەند ھۆیەکی نەزانراوەوە لەتەمەنی ١١ ساڵیدا، و نێژراوە لە ١١ی ئاب ی ١٥٩٦. پاش لەدایکبوونی دوانەکە، بێ لەچەند شوێنپێیەکی کەمی شێکسپیر ھیچی تر نەبوو لەسەر مێژووی، تەنانەت وەک بەشێک لە بینراوەکانی شانۆگەرییەک لە لەندەن ساڵی ١٥٩٢ باسکرا. و بەھۆی ئەم بۆشاییەوە، لێکۆڵەرەوان ئاماژە بەوە دەدەن کە ساڵەکانی نێوان ١٥٨٥ و ١٥٩٢ -ساڵە لەناوچووەکانی شێکسپیرن-. لەھەوڵی نووسینی ژیاننامە بۆ شێکسپیر لەم ماوەیەدا، سوود وەرگیرا لە بەسەرھاتە بۆ ھەڵبەستراوەکان. نیکۆڵاس ڕۆ یەکەم ژیاننامەی شێکسپیری نووسیوە و ئەو ئەفسانەیەی سترادفۆردی نوێکردۆتەوە کە دەڵێت لە شێکسپیر ھەڵھاتووە لە دادگا بەھۆی کەیسی ڕاوکردنی نایاسایی ئاسک. جۆن ئۆبری ئاماژەی بەوەدا کە شێکسپیر بەڕێوەبەری قوتابخانەیەکی دەرشار/لادێ بووە. ھەندێک لە زانایانی سەدەی بیستەم پێشنیاری ئەوە دەکەن کە شێکسپیر رەنگە وەک بەڕێوەبەری قوتابخانەیەک دانرا بێت لەڕێگەی ھوگتۆن لە لانکشایرەوە، کە خاوەنی زەوییە کاسۆلۆکییەکان بووە، و لە وەسیەتنامەکەیدا ناوبراو [ویلیام شیکشافت] ی دیاریکردووە. و ھیچ بەڵگەیەکیش نین لەسەر ئەمانە و ھەم لەسەر ئەو ھەڵبەستر و قسەڵۆکانەی دوای مردنی درووست بوون.

لەندەن و کاری شانۆییدەستکاریی بکە

زۆر بەشێوەیەکی رێک و دیاریکراو، ڕوون نییە کەی شێکسپیر دەستی کردووە بە نووسین، بەڵام بەڵگە و نیشانەکانی سەردەمەکان بەگشتی ئاماژە بەوە دەدەن کە زۆربەی شانۆگەرییەکانی شێکسپیر لەسەر تەختەی شانۆی لەندەن بووە نزیکەی ساڵی ١٥٩٢، و زۆر ناسراو بووە لە لەندەن لەو کاتەدا بەوەی کە ھێرشی کراوەتە سەر لەلایەن شانۆنووس رۆبەرت گرینەوە، رەنگە ئەمەی خوارەوە دەقی رەخنەیەکی رۆبەرت بێت بۆ شێکسپیر:
قەلەڕەشێکی لەخۆبایی، لکاو بەپەڕمانەوە، لەگەڵ ئەوەی دڵی پڵنگ پێچراوە لەنێو یارییە سووکەڵە تایبەتییەکانەوە، کە پێویستە وابێت بتوانێت قسە بکات بە پاراوییەتی ھۆنراوە ئازاد ...
زانایان کۆک نین لەسەر واتەیەکی دەقاودەقی ئەم وشانە، جگە لەوەی کە زۆرێک لەزانایان وا دادەنێن کە گرین، شێکسپیر بەوە تاوانبار دەکات کە ویستوویەتی بگات بەپلەی باڵاتر و بەرزتر لەوەی خۆی، لەھەوڵێکدا بۆ یەککردن و ھاویەککردنی پەڕتووکی دەرچوانی زانکۆ، وەکو کریستۆڤەر مارلۆ، تۆناس ناش و خودی گرین خۆی. ھێرشی گرین یەکەم یادەوەری باسکراوە لەژیانی شانۆیی شێکسپیر، و ھەندێک نووسەرەوەی ژیاننامە پێیان وایە کە ئەو ژیانە شانۆییە لە کاتێکدا لە ناوەڕاستی ھەشتاکانی سەدەی شانزدەھەمدا سەری ھەڵداوە تەنانەت پێش سەرھەڵدانی لێدوانەکانی گرین. لە ١٥٩٤ ـەوە، شانۆگەرییەکانی شێکسپیر ئەنجام دەدرێت لەسەر دەستی پیاوانی گەورە چامبرلینبەتەنھا، ئەمیش کۆمپانیایەکە کە خاوەندارێتی دەکرێت لەلایەن کۆمەڵێک ئەکتەرەوە، کە یەکێک لەوانە خودی شێکسپیر خۆی بوو، کە بەزوویی بوو بە کۆمپانیای نواندن ی ناسراو لە لەندەن. پاش کۆچی دوایی شاژن ئێلیزابێتی یەکەمی ئینگلستان لەساڵی ١٦٠٣، کۆمپانیاکە لەلایەن پادشای نوێوە وەرگیرا، کە جەیمزی یەکەمی ئینگلستان بوو، کە ناوی کۆمپانیەکەی گۆری بۆ پیاوانی شاھـ. لەساڵی ١٥٩٩، ھاوبەشێتیی لەنێوان ئەندامانی کۆمپانیاکە درووست بوو لەسەر لای باشووری رووباری تێمز. ساڵی ١٦٠٨، ھاوبەشێتیی دەستیگرت بەسەر شانۆی بلاکفریرزی داخراودا. ھەروھا تۆمارنامەی کڕدراوەکانی شاھەنشاھیی و وەبەرھێنانەکانی شێکسپیر ئاماژە بەوە دەدەن کە کۆمپانیاکە کەسێکی دەوڵەمەندی لێ درووستکردووە. ھەربۆیە لە ١٥٩٧ ـدا، دووەم گەورەترین خانووی سترادفۆردی کڕی. و لەساڵی ١٦٠٥، ھەڵستا بە وەبەرھێنان بە بەشێتی لە یەکێک لەدەزگاکاندا لە سترادفۆرد. ھەندێک لە شانۆگەرییەکانی شێکسپیر بەشێوەی چوارینەدەرچوون، لە ١٥٩٨ ـەوە، ناوی بوو بە خاڵیێکی فرۆشتن. پاشان شێکسپیر بەردەوام بوو لە نواندن لە شانۆگەرییەکانیی و شانۆگەرییەکانی تردا پاش ئەوەی وەک شانۆنووس سەرکەوتوو بوو، بەشێوەیەک کە چاپی ١٦١٦ ی کارەکانی بێن جۆنسن دەرکەوت لەنێو لیستی دەستەی ھونەرمەندانی نێو ھەموو پیاوێک لە خۆشی تایبەتی خۆی دا (١٥٩٨)، و لە سیھانۆسیشدا (١٦٠٣)، ھەندێک زانایان وای دادەنێن کە شێکسپیر ناوی نەبووە لەنێو لیستی ھونەرمەندانی رێوییە گەورەکەی جۆنسن لەساڵی ١٦٠٥ دا، ئەمەش وەک نیشانەیەک کە پیشەکەی بەرەو کۆتاییەکانی دەڕۆیشت، شێکسپیر لە یەکەم پەڕگەیساڵی ١٦٢٣ بەیەکێک لە "ھونەرمەندە سەرەکییەکان لەنێو ئەو ھەموو شانۆگەرییانەدا" دادەنرێت، ھەندێکیشییان یەکەم جارییان بوو پاش [فۆڵبۆنی|رێوییە گەورەکە]] نواندن بکەن، لەکاتێکدا کە ئێمە ناتوانین بزانین ئەو دەور و ئەرکانە چی بوون کە بینیونی لە شانۆگەرییەکاندا. لە ١٦١٠ دا، جۆن دیفیز شاە ھیرفۆرد نووسیویەتی کە "مەبەست پاک" دەوری "پادشا"ی دیوە، لە ١٧٠٩، رۆو ئەوەی گەیاند کە وەک لاساییکردنەوە شێکسپیر دەوری شەبەح باوکی ھاملێت ببینێت. پاش ئەوە بەکاتێکی کەم لاساییکردنەوەکان وایان خواست کە دەوری ئادەم ببینێ لە "وەک چۆن ئەو دەیەوێت ببێ". لەکاتێکدا زانیان لەسەرچاوەی ئەو زانیارییارانە دوودڵن. شێکسپیر لەو کاتەدا دابەش بوو بەسەر لەندەن و سترادفۆرد دا لەماوەی کار وپیشەی شانۆییدا، بۆیە ١٥٩٦ کە ساڵێک پێش ئەو ساڵە بوو کە خانووە گەورەکەی کڕی، شێکسپیر لە ئەپریشیە سانت ھێلین دەژیا، نزیک بە رووباری تیمز، پاشان لەرێگەی ئەو رووبارەوە گوازرایەوە بۆ ساوسوارک لەدەوروبەری ١٥٩٩، ئەوەش ئەو ساڵە بوو کە کۆمپانیاکەی زۆرترینی بەخۆوە دیت لەوێ. لەدەروبەری ١٦٠٤، گەڕایەوە بۆ باکوری رووبارەکە دووبارە، بۆ ناوچەیەک کاتدرئایی بۆڵسی پیرۆز، کە تێیدا کۆمەڵێکی زۆر خانووی سەرنجراکێش ھەبوو، لەوێ ھەڵستا بە بەکرێ گرتنی ژوورێک یان چەند ژوورێک لە کەسێکی فەڕەنسیی بەناوی کریستۆڤەر ماونت جۆی، کە درووستکەری قژی دەستکردی ئافرەتان و داپۆشەکانی قژ بوو.

کۆتا ساڵەکان و کۆچی دواییدەستکاریی بکە

ڕۆو یەکەم نووسەرەوەی ژیاننامەی شێکسپیر بوو، ئاماژە بەوە دەکات کە شێکسپیر خانەنشین کراوە بۆ سترادفۆرد پێی کۆچی دوایی بەچەند ساڵێک، بەڵام خانەنشینیی لەھەموو کارەکانی ژیان لەو سەردەمەدا شتێکنی پێناسەنەکراوبوو، و شێکسپیر بەردەوام بوو لەسەردانکردنی بۆ لەندەن، لەساڵی ١٦١٢ داواکرا بۆ گەواھیدان لە داوایەکی یاساییدا سەبارەت بە راپەراندنی ھاوسەرێتی کچی ماونت جوی، بەناوی ماری. لە مانگی ئازار ی ١٦١٣ ھەڵستا بە کڕینی واڵاماڵ لە دێر، بلاکفریزری پێشوو، پاشان لە لەندەن بۆ ماوەی چەند ھەفتەیەک مایەوە لەگەڵ ھاوسەری کچەکەیدا، کە ناوی جۆن ھۆل بوو، لە تشرینی دووەمی ١٦١٤.

لەدوای ١٦٠٦-١٦٠٧، شێکسپیر ژمارەیەکی کەمتری لە شانۆگەریی نووسیی، وھیچیشییان نەگێردرانەوە بۆی لەدوا ١٦١٣. دوایین سێ شانۆگەریی پاڵپشتیی کرد لەگەڵ جۆن فلێچر، کە جێنشینی کرد وەک شانۆنووسێکی تایبەت بە پیاوانی شاھـ. شێکسپیر، لە ٢٣ ی نیسانی ١٦١٦ دا کۆچی دوایی کرد، لەدوای خۆی ژنەکەی و دوو کچەکەی بەجێھێشت، سوزانا شوویکرد بە پزیشکێک لەساڵی ١٦٠٧، کە ناوی جۆن ھۆل بوو، ھەروەھا جۆدیس ـیش شوویکرد بە تۆماس کوینی کە بازرگانی خواردنەوەی کھولیی بوو، ئەمەش بەدوو مانگ پێش کۆچی دوایی شێکسپیر.

لە وەسییەتنامەکەیدا، شێکسپیر بەشی گەورەی سامانەکەی بەجێھێشت بۆ کچە گەورەکەی، سوزانا. و رێنماییەکان وابوو کە تێپەڕبێت تا دەگاتە "یەکەم منداڵ لە جەستەی"، خێزانی کوینیی سێ منداڵییان بوو، ھەرسێکییان بەبێ چوونە ناو ژیانی ھاوسەرییەتییەوە مردن. بەڵام خێزانی ھۆل، یەک منداڵییان بوو کە ئێلیزابێس بوو، کە دوو جار شوویکرد بەڵام لەھیچ جارێکییاندا منداڵی نەبوو، پاشان مردووە لەساڵی ١٦٧٠، کە کۆتا کەس بوو لە رەچەڵەکی راستەوخۆی شێکسپیر. وەسییەتنامەکەی شێکسپیر زۆر بەکەمی باسی ئانی ژنی تێدا بوو، کە دەبوو خۆکارانە سێ یەکی سامانەکەی بەربکەوتبا. بەڵام خاڵێک ھەیە لێرەدا سەلێمێنرا، ئەویش بەجێھێشتنی "باشترین دووەم سیسەمی نووستن لام"، ئەمەش بەجێھێڵدراوێک بوو کە زۆر جێی قەبڵاندن بوو. و زۆرێک لەزانایان ئەم بەجێھێڵدراوە وەک سوکایەتییەک بۆ ئان دادەنێن، و ھەندێکی تر لەھەمان کاتدا وای دادەنێنی کە "باشترین دووەم سیسەمی نووستن" دەبێ سیسەمی ھاوسەرێتی بێت. شێکسپیر نێژراوە لە بەندەییگە لە کەنیسەی سالۆسی پیرۆز، پاش دوو رۆژ لە مردنی، لەسەر کێلی گۆڕەکەی نووسراوێک ھەڵکەندراوە کە نەعلەت دەکات دژ لەجووڵاندنی ئێسکی شێکسپیر